Ενότητα 1η

Αρχαία Α' Γυμνασίου

Ενότητα 1η

Το ταξίδι των λέξεων στον χρόνο...

Η Νέα Ελληνική, η γλώσσα την οποία μιλάμε σήμερα, προέρχεται από την Αρχαία Ελληνική. Για την ακρίβεια, είναι εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής, η οποία συντελέστηκε με το πέρασμα των χρόνων, με σκοπό τη διευκόλυνση όσων τη χρησιμοποιούν. Ουσιαστικά, πρόκειται για την ίδια γλώσσα, με κάποιες διαφοροποιήσεις. Για το λόγο αυτό, παρατηρείται σχετική ομοιομορφία μεταξύ των δύο. Παρατηρώντας προσεκτικά, βλέπουμε πως αρκετές λέξεις έχουν παραμείνει ακριβώς οι ίδιες. Άλλες μεταλλάχτηκαν, διατηρώντας, ωστόσο, την ίδια ρίζα, κοινές καταλήξεις, όμοια σημασία, κι άλλα πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Ακόμα, διατηρούνται σήμερα αρκετές φράσεις αρχαίες ή αρχαιοπρεπείς λόγιες, οι οποίες χρησιμοποιούνται τόσο στον γραπτό, όσο και στον προφορικό λόγο, σήμερα. Τέτοιες είναι οι φράσεις:

Η συνάφεια της Νέας με την Αρχαία Ελληνική παρατηρείται, εκτός της καθημερινής ομιλίας, και σε σχολικά μαθήματα. Για παράδειγμα, στην Οδύσσεια, η οποία διδάσκεται επίσης στην Α΄ Γυμνασίου, συναντάμε λέξεις, όπως Μοῦσα, πολύ, ἱερός, ἄνθρωπος, πόντος, ψυχή, ἑταῖρος, νόστος, αὐτός, θεά. ΟΙ λέξεις αυτές, σήμερα, έπειτα από πολλούς αιώνες, διατηρούν την αρχική τους σημασία.

Ακόμα, παρατηρείται συνάφεια και σχέση μεταξύ της Αρχαίας Ελληνικής και άλλων γλωσσών, όπως τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά, τα ρουμανικά, τα ισπανικά κ.α. Αυτό συμβαίνει λόγω της συγγένειας της Αρχαίας Ελληνικής με την Λατινική γλώσσα, οι οποίες, αμφότερες, αποτέλεσαν τη βάση για τη διαμόρφωση των υπολοίπων γλωσσών. Παρατίθενται ορισμένα παραδείγματα από το σχολικό βιβλίο:

"...Our critical problems such as the numismatics plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch... In parallel, a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic..."

Απόσπασμα από ομιλία του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στις 26/9/1957. 

Σήμερα, χρησιμοποιούμε αρκετές λέξεις, τις οποίες καλούμε «δάνεια» από ξένες γλώσσες. Στην πραγματικότητα, οι λοιπές γλώσσες υιοθέτησαν ελληνικές λέξεις για το δικό τους λεξιλόγιο, τις οποίες λέξεις προσθέσαμε ξανά στο λεξιλόγιο μας, στη νέα τους μορφή. Είναι τα λεγόμενα «αντιδάνεια». Έτσι, έχουμε τη λέξη «καναπές», η οποία προήλθε από το γαλλικό canapé, η οποία αποτέλεσε παραλλαγή της λατινικής conopeum, με ρίζα από την αρχαία ελληνική λέξης κωνωπεῖον.

Ομοίως, έχουμε τη λέξη πέναλτι, από το λατινικό poenalitas - poenalis -poena, δάνειο από την ελληνική ποινή.

Οι Έλληνες και η ελληνική γλώσσα

Όπως αναφέρθηκε, η Αρχαία Ελληνική είναι η γλώσσα των Ελλήνων. Έτσι, αποτελεί μέρος της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Η γλώσσα μας γεννήθηκε περίπου 40 αιώνες πριν, όπως μαρτυρούν οι πινακίδες της Γραμμικής Β' (1450-1200 π.Χ.), στις οποίες αναγνωρίζεται το συλλαβογραφικό αλφάβητο. Μάλιστα, η ελληνική είναι η μόνη γλώσσα, η οποία παρουσιάζει αδιάκοπη συνέχεια μέσα στο χρόνο, ενώ η πορεία της γίνεται φανερή από τα σωζόμενα κείμενα και λοιπά αρχαιολογικά ευρήματα. Τα κείμενα, γραμμένα σε αρχαία ελληνικά, αποτελούν πηγές μαρτυρίας του παρελθόντος, όπως ακριβώς και τα αρχαία αγάλματα, τα αγγεία και λοιπά τεκμήρια.

Η καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου

Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν αρχικά το φοινικικό αλφάβητο, το οποίο εισήλθε στον ελλαδικό χώρο περί το 12ο -90 αιώνα π.X., όταν ακόμα Έλληνες και Φοίνικες διατηρούσαν φιλικές σχέσεις. Πρόκειται για ένα συμφωνογραφικό - συλλαβογραφικό αλφάβητο, αποτελούμενο από 21 συλλαβογράμματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε και σε συγκεκριμένες συλλαβές, π.χ. το τ = τ, τα, τε, το, τι. Τα γράμματα Ξ, Φ, Χ, Ψ, Ω έλειπαν, ενώ υπήρχαν επιπλέον το δίγαμμα (F) και το κόππα (Ϙ).

Το φοινικικό αλφάβητο δεν διέθετε φωνήεντα. Έτσι, η λέξη μαθητής, στο φοινικικό αλφάβητο γραφόταν «μ.θ.τ.ς». Αυτό το χαρακτηριστικό του αλφάβητου προκαλούσε σύγχυση, καθώς η λέξη «μ.θ.τ.ς» μπορεί να σήμαινε μαθητής, αλλά και μαθητές, μαθητάς κτλ. Λόγω αυτών των δυσκολιών και των παρερμηνειών που δημιουργούνταν, οι Έλληνες το προσάρμοσαν, προσθέτοντας φωνήεντα, μετατρέποντας το φωνολογικό. Έτσι, κάθε γράμμα αντιστοιχεί σε ένα φθόγγο, ο οποίος μπορεί να είναι είτε φωνήεν, είτε σύμφωνο, προσφέροντας ευκολία, αλλά και ακρίβεια. Το νέο αλφάβητο, ονομάζεται ελληνικό.

Τα πρώτα δείγματα αυτής της γραφής βλέπουμε σε επιγραφή του ποτηριού του Νέστορα (740-720 π.Χ.), αλλά και στην οινοχόη του Διπύλου (735-725 π.Χ.).

Οι διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής

Η Αρχαία Ελληνική γλώσσα παρουσιάζει ποικιλία διαλέκτων. Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. επικράτησε η Αττική, η οποία διαμορφώθηκε στην Αθήνα, όπου και άκμασε κατά τον 5ο με 4ο αιώνα π.Χ.

Σήμερα, επιβιώνουν στοιχεία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας σε νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους, τόσο στο λεξιλόγιο, όσο και στη σημασία και τη σύνταξη (π.χ. (Μάνη) κλαίουσι, λέουσι, (Τσακωνική) μάτη (< δωρικό μάτηρ = η μητέρα), (Ποντιακή) τ' εμόν (το δικό μου), τα παιδία, (Κρητική) χοχλιός (< α.ε. κοχλίας), αμπώθω (< α.ε. ἀπωθῶ) (Κυπριακή) έδοξέν μου (< α.ε. ἔδοξέ μοι = μου φάνηκε), ορτσούμαι (< α.ε. ὀρχοῦμαι = χορεύω)).

«Γιατί να μάθω Αρχαία Ελληνικά;»

Όπως φαίνεται, ύστερα από τη σύντομη μελέτη της καταγωγής κι εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας, η μελέτη των αρχαίων δεν αποτελεί μελέτη μιας «ξένης» γλώσσας. Αντιθέτως, πρόκειται για μελέτη, επί της ουσίας, των ριζών της γλώσσας την οποία χρησιμοποιούμε σήμερα.

Άξια αναφοράς είναι η άποψη του φιλολόγου Cantarella, επ' αυτού:

«Από όλες τις δημιουργίες του αρχαίου ελληνικού πνεύματος η πιο θαυμαστή είναι χωρίς αμφιβολία η γλώσσα. Ο άπειρος πλούτος της λεξιλογικής παραδόσεως, η σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα συνθέσεως, η σημασιολογική ακρίβεια των πολυάριθμων συνωνύμων, η απλότητα του κλιτικού συστήματος των ονομάτων και ο πλούτος του κλιτικού συστήματος των ρημάτων, το εναλλασσόμενο παιχνίδι των μορίων και των προθέσεων, η διαφάνεια της λογικής και συντακτικής δομής, το εύηχον και η μουσικότητα, τέλος, δημιούργησαν το πιο τέλειο όργανο που ο άνθρωπος έφτιαξε, για να εκφράσει τις σκέψεις του. Και όπως η γλώσσα δημιουργήθηκε από την ανάγκη να εκφρασθεί η ανθρώπινη σκέψη, έτσι και η ίδια με τη σειρά της συνέβαλε να δημιουργηθούν απ' αυτή τη σκέψη οι λογοτεχνικές μορφές με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους: σκέπτεται κανείς τα Ελληνικά της ποίησης, σ' όλη την ποικιλία της. Και κατόπιν τα Ελληνικά της φιλοσοφίας και της ιστορίας, της ρητορικής, της αφήγησης και του μυθιστορήματος, της γραμματικής και της φιλολογίας, της ιατρικής και των μαθηματικών, της αστρονομίας και της φυσικής, της ζωολογίας και της βοτανικής, της γεωγραφίας και της εθνογραφίας, της θεολογίας. Πλευρές της σκέψεως, τις οποίες, μαζί με άλλες ακόμη, η Ελλάδα αποκάλυψε στην ανθρωπότητα σε μορφές που έμειναν βασικές. Γι' αυτό η εκφραστική δύναμη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας παρέμεινε ενεργή και ζωντανή σε όλες τις γλώσσες του πολιτισμού (τεχνικοί όροι του λεξιλογίου σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες)».

Raffaele Cantarella, La letteratura greca classica, Firenze 1967, σ. 25
(μτφρ. των συγγραφέων)

Απόφθεγμα ενότητας:

Ἀναγκαιότατον μάθημα τὸ ἀπομαθεῖν τὰ κακά
Στοβαῖος, Ἀνθολόγιον 2.31.34

Μετάφραση: Το πιο απαραίτητο μάθημα είναι να λησμονεί κανείς τα κακά που έμαθε.