Ενότητα 3η

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Β' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η : Το χρέος του ιστορικού

Α. Μετάφραση:

Στην υπόλοιπη, λοιπόν, ζωή δε θα μπορούσε να αποβάλλει κανείς αυτήν την εύνοια προς τους γνωστούς και φίλους, γιατί, πράγματι, ο αγαθός άνδρας πρέπει να αγαπάει τους φίλους και την πατρίδα του και να μισεί τους ίδιους εχθρούς με τους φίλους του και να αγαπά τους ίδιους φίλους· όταν, όμως, υιοθετεί κάποιος το χαρακτήρα του ιστορικού, πρέπει να ξεχάσει όλα αυτά και πολλές φορές πρέπει να επαινεί και να τιμά με τους μεγαλύτερους επαίνους τους εχθρούς, όταν οι πράξεις τους το απαιτούν, και πολλές φορές (πρέπει) να κατακρίνει και να κατηγορεί κατά τρόπο ντροπιαστικό τους στενούς συγγενείς, όταν τα σφάλματα των πράξεων τους το υποδεικνύουν. Όπως ακριβώς, όταν ένας ζωντανός οργανισμός χάσει τα μάτια του, αχρηστεύεται ολόκληρος, έτσι κι από την ιστορία, αν αφαιρεθεί η αλήθεια, ό, τι απομένει από αυτήν, γίνεται ανωφελές διήγημα.

Σύντομη απόδοση:

Ο Πολύβιος, στο κείμενο της 3ης ενότητας, αναφέρεται στο χρέος του ιστορικού. Συγκεκριμένα, παραθέτει τα χαρακτηριστικά του καλού πολίτη, στην ιδιωτική του ζωή. Έτσι, ένας πολίτης πρέπει να αγαπά την πατρίδα και τους φίλους του. Αντίθετα, ένας καλός ιστορικός οφείλει να αποβάλει την υποκειμενική του τάση. Ο ιστορικός πρέπει να περιγράψει την ιστορία, δίχως να αρνηθεί τον έπαινο από τους εχθρούς του ή τον ψόγο στους οικείους, όταν είναι απαραίτητο. Σύμφωνα με τον Πολύβιο, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της ιστορίας είναι η αντικειμενικότητα. Αν της στερηθεί αυτή, τότε πρόκειται για ένα άχρηστο, από ιστορικής άποψης, διήγημα, όπως, ακριβώς, καταλήγει ένας οργανισμός χωρίς μάτια.

Συντακτική Ανάλυση:

1. Ἐν μὲν οὖν τῷ λοιπῷ βίῳ τὴν τοιαύτην ἐπιείκειαν ἴσως οὐκ ἄν τις ἂν τις ἐκβάλλοι

Κύρια πρόταση

ἂν ἐκβάλλοι -> ρήμα

Ἐν μὲν τῷ βίῳ -> εμπρόθετος τόπου ή χρόνου

λοιπῷ > επιθετικός προσδιορισμός στο βίῳ

τὴν ἐπιείκειαν -> αντικείμενο ρήματος

τοιαύτην -> επιθετικός προσδιορισμός στο ἐπιείκειαν

οὐκ ἄν ἐκβάλλοι -> ρήμα

τις -> υποκείμενο ρήματος

2. καὶ γὰρ φιλόφιλον εἶναι δεῖ τὸν ἀγαθὸν ἄνδρα καὶ φιλόπατριν καὶ συμμισεῖν τοῖς φίλοις τοὺς ἐχθροὺς καὶ συναγαπᾶν τοὺς φίλους

Κύρια πρόταση

φιλόφιλον καὶ φιλόπατριν -> κατηγορούμενο στο ἄνδρα

εἶναι καὶ συμμισεῖν καὶ συναγαπᾶν -> τελικά απαρέμφατα, υποκείμενα στο απαρέμφατο δεῖ

δεῖ -> απρόσωπο ρήμα

τὸν ἄνδρα -> υποκείμενο των απαρεμφάτων εἶναι καὶ συμμισεῖν καὶ συναγαπᾶν (ετεροπροσωπία)

ἀγαθὸν -> επιθετικός προσδιορισμός στο ἄνδρα
τοῖς φίλοις -> έμμεσο αντικείμενο στα απαρέμφατα συμμισεῖν καὶ συναγαπᾶν

τοὺς ἐχθροὺς -> άμεσο αντικείμενο στο απαρέμφατο συμμισεῖν

τοὺς φίλους -> άμεσο αντικείμενο στο απαρέμφατο συναγαπᾶν

3. ὅταν δὲ τὸ τῆς ἱστορίας ἦθος ἀναλαμβάνῃ τις,

Δευτερεύουσα χρονική/υποθετική πρόταση

τῆς ἱστορίας -> γενική κτητική στο ἦθος

τὸ ἦθος -> αντικείμενο ρήματος

ἀναλαμβάνῃ -> ρήμα

τις -> υποκείμενο ρήματος

4. ἐπιλαθέσθαι χρή πάντων τῶν τοιούτων καὶ πολλάκις μὲν εὐλογεῖν καὶ κοσμεῖν τοῖς μεγίστοις ἐπαίνοις τοὺς ἐχθρούς, ὅταν αἱ πράξεις ἀπαιτῶσι τοῦτο,

Δευτερεύουσα χρονική/υποθετική πρόταση

ἐπιλαθέσθαι, εὐλογεῖν, κοσμεῖν, ἐλέγχειν, ψέγειν -> υποκείμενα στο απαρέμφατο χρὴ (τελικά απαρέμφατα με υποκείμενο το εννοούμενο ἄνδρα )

χρὴ -> απρόσωπο ρήμα

πάντων -> κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τῶν τοιούτων

τῶν τοιούτων -> αντικείμενο στο απαρέμφατο ἐπιλαθέσθαι

πολλάκις -> επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού
τοῖς ἐπαίνοις -> δοτική του μέσου

μεγίστοις-> επιρρηματικός προσδιορισμός στο ἐπαίνοις

τοὺς ἐχθρούς -> αντικείμενο στα απαρέμφατα εὐλογεῖν, κοσμεῖν

αἱ πράξεις -> υποκείμενο ρήματος

ἀπαιτῶσι -> ρήμα

τοῦτο -> αντικείμενο ρήματος

- πολλάκις δ' ἐπονειδίστως τοὺς ἀναγκαιοτάτους,

Κύρια πρόταση

ἐπονειδίστως-> επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου

τοὺς ἀναγκαιοτάτους -> αντικείμενο στα απαρέμφατα ἐλέγχειν, ψέγειν

5. ὅταν αἱ τῶν ἐπιτηδευμάτων ἁμαρτίαι τοῦθ' ὑποδεικνύωσιν.

Δευτερεύουσα χρονική/υποθετική πρόταση

αἱ ἁμαρτίαι -> υποκείμενο ρήματος

τῶν ἐπιτηδευμάτων -> γενική κτητική

τοῦθ' -> αντικείμενο ρήματος

ὑποδεικνύωσιν -> ρήμα

6. Ὥσπερ γὰρ ζῴου τῶν ὄψεων ἀφαιρεθεισῶν ἀχρειοῦται τὸ ὅλον,

Δευτερεύουσα αναφορική παραβολική πρόταση

Ὥσπερ -> επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού

ζῴου -. Γενική κτητική στο ὅλον

τῶν ὄψεων -> υποκείμενο της μετοχής ἀφαιρεθεισῶν

ἀφαιρεθεισῶν -> υποθετική μετοχή, γενική απόλυτος

ἀχρειοῦται -> ρήμα

τὸ ὅλον -> υποκείμενο ρήματος

7. οὕτως ἐξ ἱστορίας ἀναιρεθείσης τῆς ἀληθείας τὸ καταλειπόμενον αὐτῆς ἀνωφελὲς γίνεται διήγημα.

Κύρια πρόταση

ἐξ ἱστορίας -> εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου

ἀναιρεθείσης -> υποθετική μετοχή, γενική απόλυτος

τῆς ἀληθείας -> υποκείμενο της μετοχής ἀναιρεθείσης

τὸ καταλειπόμενον -> υποκείμενο ρήματος, επιθετική μετοχή, με υποκείμενο το άρθρο της τὸ

αὐτῆς -> αντικείμενο της μετοχής καταλειπόμενον

ἀνωφελὲς -> επιθετικός προσδιορισμός στο διήγημα

γίνεται -> ρήμα

διήγηματὸ -> κατηγορούμενο στο καταλειπόμενον

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας:

Στο κείμενο της ενότητας απαντάται ο απαρεμφατικός τύπος κοσμεῖν. Με αφορμή αυτό, παρατίθεται ο λεξιλογικός πίνακας με τα σύνθετα και τα παράγωγα του ρήματος κοσμώ.

Αρχαία/Νέα Ελληνική

Ερμηνεία

ἡ κόσμησις (-η)

διακόσμηση, στολισμός

​τὸ κόσμημα

το στολίδι

κοσμητικός

ο σχετικός με το στόλισμα

​κόσμιος

ο καλά οργανωμένος, ευπρεπής

​ἡ κοσμιότης (-τητα)

η ευπρέπεια

​κοσμικός

ο σχετικός με τον κόσμο, την κοινωνία

​ὁ κοσμήτωρ (-ορας)

(α.ε.) αρχηγός στρατού, (ν.ε.) ο επικεφαλής μιας πανεπιστημιακής σχολής

​διακοσμῶ

στολίζω

​ἡ κοσμογονία

η γέννηση του κόσμου

ἡ κοσμογραφία

επιστήμη που μελετά την οργάνωση και προέλευση του σύμπαντος

ὁ κοσμοκράτωρ (-τορας)

αυτός που εξουσιάζει τον κόσμο

ὁ κοσμοπολίτης

άνθρωπος πολυταξιδεμένος, που έζησε σε διάφορες χώρες

ἡ ἀκοσμία

απρέπεια, αταξία

ὁ ὑπόκοσμος

ο κόσμος της παραβατικότητας

Νέα Ελληνική

Ερμηνεία

​κοσμικότητα

η ενασχόληση με την κοσμική ζωή

κοσμάκης

ο απλός κόσμος

​κοσμοθεωρία

η θεωρία/στάση που υιοθετεί κάποιος για τη ζωή

​κοσμογυρισμένος

ο πολυταξιδεμένος

​κοσμοπλημμύρα

η κοσμοσυρροή

​κοσμοσωτήριος

αυτός που σώζει τον κόσμο

​κοσμοϊστορικός

αυτός που έχει ιστορική σημασία για κάτι

​κοσμοναύτης

ο αστροναύτης

κοσμοκαλόγερος

αυτός που ζει με εγκράτεια, χωρίς απολαύσεις/σαν καλόγερος, όχι, όμως, σε μοναστήρι αλλά στον κόσμο

​κοσμηματοπώλης

ο ιδιοκτήτης κοσμηματοπωλείου

​κοσμηματοθήκη

η θήκη για τα κοσμήματα

​απόκοσμος

ο ακοινώνητος/ αυτός που δεν ανήκει στον κόσμο

​μαθητόκοσμος

η μαθητική κοινότητα

​φοιτητόκοσμος

η φοιτητική κοινότητα

Β1. Ετυμολογία

Στο κείμενο της ενότητας εντοπίζονται σύνθετοι τύποι, όπως φιλόφιλον και φιλόπατρις. Οι λέξεις αυτές είναι σύνθετες, με α' συνθετικό λέξη κλιτή.

Με αφορμή τους τύπους αυτούς, η ετυμολογία της ενότητας επικεντρώνεται στην ανάλυση των συνθέτων λέξεων, με α' συνθετικό λέξη κλιτή, συγκεκριμένα ουσιαστικό.

Όπως φαίνεται από τον πίνακα του σχολικού βιβλίου, στη σελίδα 25, το θέμα του α' συνθετικού μπορεί, κατά τη σύνθεση, είτε να παραμείνει αμετάβλητο, είτε να μετασχηματιστεί. Έτσι,

• Όταν το α' συνθετικό είναι ουσιαστικό της β' κλίσης, το θέμα του, κατά τη σύνθεση, μπορεί να παραμένει αμετάβλητο.

π.χ. κόσμος + κρατέω- ῶ => κοσμοκράτωρ

Όταν το α' συνθετικό είναι ουσιαστικό α' ή γ' κλίσης, τότε το θέμα του μπορεί να μεταβάλλεται σε /ο/. π.χ. ὕλη + τέμνω => ὑλοτόμος

• Όταν το α' συνθετικό είναι ουσιαστικό β' ή γ' κλίσης, τότε το θέμα του, κατά τη σύνθεση, μπορεί να μεταβάλλεται σε /α/ ή σε /η/.

π.χ. ἔλαφος + βάλλω => ἐλαφηβόλος

λαμπάς + φέρω => λαμπαδηφόρος

• Όταν το α' συνθετικό είναι ουδέτερο ουσιαστικό γ' κλίσης, με κατάληξη μα, τότε το θέμα του, κατά τη σύνθεση, μπορεί να παραμείνει αμετάβλητο ή να αποβάλλει το -ατ-.

π.χ. σῶμα + φυλάττω => σωματοφύλαξ

σῶμα + ἀσκῶ => σωμασκῶ

Γ1. Γραμματική

Η γραμματική της 3ης ενότητας ολοκληρώνεται με τη μελέτη της Γ' κλίσης ουσιαστικών, η οποία ξεκίνησε στην ενότητα 2. Εδώ, γίνεται εστίαση στα συμφωνόληκτα ουσιαστικά της γ' κλίσης. Μελετώνται τα ημιφωνόληκτα, υγρόληκτα, όπως ο σωτήρ:

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός

ὁ σωτήρ

οἱ σωτῆρες

τοῦ σωτῆρος

τῶν σωτήρων

τῷ σωτῆρι

τοῖς σωτῆρσι(ν)

τὸν σωτῆρα

τοὺς σωτῆρας

ὦ σῶτερ

ὦ σωτῆρες

Παρατηρήσεις:
Από τα συγκοπτόμενα ονόματα της γ' κλίσης:
1. Τα ουσιαστικά ὁ πατὴρ, ἡ μήτηρ, ἡ θυγάτηρ και η γαστὴρ συγκόπτουν, δηλαδή χάνουν, το ε του θέματος στη γενική και δοτική του ενικού και στη δοτική του πληθυντικού· το όνομα ἡ Δημήτηρ στις πλάγιες πτώσεις του ενικού και το ουσιαστικό ο ἀνὴρ στις πλάγιες πτώσεις του ενικού και σε όλες τις πτώσεις του πληθυντικού, στις οποίες εμπρός από το χαρακτήρα αναπτύσσεται το σύμφωνο δ για να διευκολυνθεί η προφορά.
2. Τα ουσιαστικά πατὴρ, μήτηρ, θυγάτηρ και γαστὴρ στη γενική και δοτική του ενικού τονίζονται στη λήγουσα (πατρός, πατρί, μητρός, μητρί κ.τ.λ.)· το ουσιαστικό ἀνὴρ τονίζεται στη λήγουσα στη γενική και δοτική του ενικού και στη γενική του πληθυντικού (ἀνδρός, ἀνδρὶ· το όνομα Δημήτηρ τονίζεται στην προπαραλήγουσα σε όλες τις πτώσεις του ενικού, εκτός από την ονομαστική.

Τα συγκοπτόμενα διπλόθεμα υγρόληκτα, όπως ο πατήρ, κλίνονται ως εξής:

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός

ὁ πατήρ

οἱ πατέρες

τοῦ πατρὸς

τῶν πατέρων

τῷ πατρὶ

τοῖς πατράσι(ν)

τὸν πατέρα

τοὺς πατέρας

ὦ πάτερ

ὦ πατέρες

Παρατηρήσεις:

Τα συγκοπτόμενα ουσιαστικά:
1. σχηματίζουν την κλητική του ενικού όμοια με το αδύνατο θέμα και τονίζονται σ' αυτήν στην αρχική συλλαβή (ὦ πάτερ, ὦ θύγατερ, ὦ Δήμητερ κ.τ.λ.)· μόνο το ουσιαστικό γαστὴρ σχηματίζει την κλητική του ενικού όμοια με την ονομαστική (ὦ γαστὴρ)
2. στη δοτική του πληθυντικού μεταξύ του συγκομμένου θέματος και της κατάληξης, για να διευκολυνθεί η προφορά, παίρνουν ένα βραχύχρονο α, το οποίο τονίζεται (πατρ-ά-σι(ν), ἀνδρ-ά-σι(ν)).

Ακόμα, μελετώνται τα σιγμόληκτα ουσιαστικά, αρσενικά και ουδέτερα. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν κύρια ονόματα σε -ης, γεν. σε -ους (όπως ὁ Αριστοφάνης) και σε -κλης, γεν. σε -κλέους (όπως ὁ Περικλῆς)

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός

ὁ Περικλῆς

-

τοῦ Περικλέους

-

τῷ Περικλεῖ

-

τὸν Περικλέα

-

ὦ Περίκλεις

-

Παρατηρήσεις:
Τα αρσενικά σιγμόληκτα σε -ης (γεν. -ους) και -κλῆς (γεν. κλέους) είναι όλα κύρια ονόματα.

1. έχουν θέμα σε -εσ: Σωκράτεσ-, Περικλεεσ-
2. στην ονομαστική του ενικού δεν παίρνουν κατάληξη και εκτείνουν το βραχύχρονο φωνήεν /ε/ του θέματος σε /η/ π.χ, Σωκράτης, Περικλέης και με συναίρεση Περικλῆς·
3. στις πλάγιες πτώσεις του ενικού αποβάλλουν το χαρακτήρα /σ/ ανάμεσα στα δύο φωνήεντα και έπειτα συναιρούν τα δύο αυτά φωνήεντα. π.χ. τοῦ Σωκράτεσ-ος, Σωκράτε-ος, Σωκράτους
4. στην κλητική του ενικού δεν παίρνουν κατάληξη και ανεβάζουν τον τόνο. π.χ. ὦ Σώκρατες, ὦ Περίκλεις (με συναίρεση από το Περίκλεες)
5. όσα λήγουν σε -κλῆς συναιρούν το /ε/ της συλλαβής κλε-, όταν ύστερα από αυτό ακολουθεί /η/ ή /ε/ ή /ει/. π.χ. Περικλέη, Περικλῆς, Περίκλεες, Περίκλεις, Περικλέει Περικλεῖ
6. κανονικά έχουν μόνο ενικό αριθμό, όταν όμως χρησιμοποιούνται στον πληθυντικό σχηματίζονται σε -ης (γεν. -ους) κατά την α' κλίση π.χ. οι Σωκράται κ.τ.λ. και τα σε -κλῆς (γεν. -κλέους) κατά την γ' κλίση π.χ. οι Περικλέ-ες = Περικλεῖς κ.τ.λ.

Παρακάτω, κλίνονται σιγμόληκτα ουσιαστικά ουδέτερου γένους. Αυτά έχουν αρχικό θέμα σε -εσ, το οποίος στις πτώσεις ονομαστική, αιτιατική και κλητική, μεταβάλλεται σε -ος. Στις υπόλοιπες πτώσεις, το /σ/ αποβάλλεται και το ουσιαστικό συναιρείται.

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός

τὸ ἔδαφος

τὰ ἐδάφη (< ἐδάφεσ-α)

τοῦ ἐδάφους (< ἐδάφεσ-ος)

τῶν ἐδαφῶν (< ἐδαφέσ-ων)

τῷ ἐδάφει (< ἐδάφεσ-ι)

τοῖς ἐδάφεσι(ν) (< ἐδάφεσ-σι)

τὸ ἔδαφος

τὰ ἐδάφη (< ἐδάφεσ-α)

ὦ ἔδαφος

ὦ ἐδάφη (< ἐδάφεσ-α)

Παρατηρήσεις:
Τα ουδέτερα σιγμόληκτα σε -ος (γεν. -ους):
1. έχουν αρχικό θέμα σε -εσ: βελεσ-, ἐδαφεσ-
2. σχηματίζουν την ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού χωρίς κατάληξη, αλλά στις πτώσεις αυτές το φωνήεν /ε/ που είναι πριν από το χαρακτήρα το τρέπουν σε -ο: βελες - βέλος, ἐδαφεσ - ἔδαφος
3. με το αρχικό θέμα σε -εσ σχηματίζουν τη γενική και δοτική του ενικού και όλες τις πτώσεις του πληθυντικού, αποβάλλουν όμως σ' αυτές το χαρακτήρα ανάμεσα στα δύο φωνήεντα και έπειτα συναιρούν τα φωνήεντα αυτά, δηλαδή

το /ε/ + /ο/ σε /ου/ π.χ. βέλε-ος - βέλους,

το /ε/ + /ι/ σε /ει/ π.χ. βέλε-ι - βέλει,

το /ε/ + /ε σε /ει/ π.χ. βέλε-ε - βέλει,

το /ε/ + /οι/ σε /οι/ π.χ. βελέ-οιν - βελοῖν,

το /ε/ + /ω/ σε /ω/ π.χ. βελέων - βελῶν

αι το /ε/ + /α/ κανονικά σε /η/ π.χ. βέλε-α - βέλη,

Αν, όμως, πριν από το /ε/ προηγείται άλλο /ε/, τότε συναιρούν το /ε/ + /α/ σε /α/ π.χ. τὰ χρέε-α - χρέα, τὰ κλέε-α - κλέα
4. στη δοτική του πληθυντικού όπου βρίσκονται δύο /σ/ π.χ. βέλεσ-σι, τα απλοποιούν σε ένα: βέλεσι